ANLAM DEĞİŞMELERİ (TARAMA SÖZLÜĞÜ’NDEN KAMÛS-I TÜRKÎ’YE)
Dil, insanların kültürel ve toplumsal yapısını yansıtan; aynı zamanda yaşatan önemli bir ögedir. Geçmişten günümüze ortaya konan dile yönelik bilimsel çalışmalar, insanların daha önceki dilsel deneyimlerini açıkça gösterebilmektedir. Türk toplumlarının yaşadığı dile yönelik gelişmeleri geleceğe kazandırmanın yolu, geçmişte yapılan dil bilimsel çalışmaları incelemekten geçmektedir.
İnsanların dünyadaki her bir nesneyi, hareketi adlandırma amacı ve bunları bir sisteme bağlaması, anlaşılması zor bir durum olup bizlere olağanüstü bir yetinin ortaya çıkışını göstermektedir. İşte bu yetiyi anlamlı hale getirmeye çalışan bilim dalı anlam bilimidir. Anlam bilimi araştırmaları, yakın bir tarihe dayanmakta olup bir milletin düşünce sistemini, dilinin anlamsal, kavramsal yapısını; sosyolojik, kültürel ve toplumsal bakış açılarıyla ortaya koyabilmektedir. Türk dilinde yer alan anlam bilimine yönelik çalışmalar, Türkçenin sahip olduğu söz varlığını ve anlam haritasını ortaya çıkarması bakımından önemlidir.
Türk dilinin toplumsal örgüsünü ve kültürel izlerini görebileceğimiz en önemli kaynaklar geçmişte yazılmış sözlüklerdir. Sözlükler, dillerin anlamsal hafızalarını yansıtan ve tarihsel önem taşıyan önemli yazılı kaynaklardır. Çalışmanın temelini oluşturan Tarama Sözlüğü ve Kamûs-ı Türkîsözlükleri, Türk dilinin söz varlığını gösterebilen önemli kaynaklardandır.
Karşılaştırılmalı bir yöntemin izlendiği bu çalışmada, Türkçenin farklı dönemlerine ait olan sözcüklerin yansıtıldığı sözlüklerde yer alan ortak söz varlığı temele alınmıştır. Tarama Sözlüğü ve Kamûs-ı Türkî’deki sözcüklerin anlamlarının, tanıklarına bakılarak karşılaştırılan bu çalışmada ortak anlam ya da anlamlara sahip olan sözcükler tespit edilmiş ve tasniflendirilmiştir. Sonrasında Tarama Sözlüğü ve Kamûs-ı Türkî’de yer alan ve anlam değişmesine sahip sözcüklere ait tanım ve tanıkları çalışmaya aktarılmıştır. Tanıkların seçimi ve kullanımında okuyuculara anlam değişmesi veya değişmelerini çözümletebilecek olanların yazımına özellikle dikkat edilmiştir. Tespit edilen anlam değişmelerinde ve bunlara ait yorumlarda Tarama Sözlüğü’nden Kamûs-ı Türkî’ye bir sıra izlenmiştir. Çalışmada sözcüklerin anlam değişmelerini göstermek için her sözcüğün altına anlam değişmesinin nedenine yönelik yorumlar aktarılmıştır. Böylece, çalışmanın ana konusu düzenli ve sistemli bir şekilde aktarılmıştır.
Çalışmanın giriş bölümünde, anlam değişmelerini sağlam bir zemine oturtmak için öncelikle dil üzerine bazı tanımlamalar yapılmıştır. Dile yönelik tanımlamalarla beraber dil-düşünce; dil-toplum arasındaki bağıntıların aktarıldığı bu kısımdan itibaren sözlük ve anlam bilimi üzerine çeşitli açıklamalarda bulunulmuştur. Türk tarihinde yer alan sözlüklerle ilgili bir girişten sonra çalışmanın ana merkezini oluşturan Tarama Sözlüğü ve Kamûs-ı Türkî sözlükleri hakkında bilgiler verilmiştir. Sözlük ve anlam bilimi ile ilgili genel tanımlamalara yer verildikten sonra "anlam, anlamlandırma, sözcük, anlam ilişkileri” başlıkları hakkında açıklamalar yapılmıştır. Kuramsal bilgilerin aktarıldığı ilk bölümde son olarak anlam değişmeleri ve çeşitleri incelenmiştir. Eserin ikinci ve en önemli kısmındaki anlam değişimi tespitlerini daha anlaşılır hale getirmek için anlam genişlemesi; anlam daralması; başka anlama geçiş; anlam kötüleşmesi ve anlam iyileşmesi başlıkları hakkında tanımlamalarda bulunulmuştur.
"Tarama Sözlüğü’nden Kamûs-ı Türkî’ye Anlam Değişmeleri” bölümünde tespit edilen anlam değişmeleri, tanım, tanık ve yorumlarıyla ayrıntılı bir şekilde incelenmiştir. İncelenen bu sözcükler, alfabetik bir düzende çalışmaya aktarıldıktan sonra bazı sözcüklerde ortaya çıkan birden fazla anlam değişmesi, tanım ve tanıklardan hareketle, yorum kısmında belirtilmiştir. Böylece, aynı anda birden fazla anlam değişmesini barındıran sözcükler, farklı anlam değişmesi başlıkları altında tekrar edilmemiştir. Anlam değişmesine uğramış sözcükler, yorumlarıyla beraber çalışmaya aktarıldıktan sonra bunların sahip oldukları anlam değişmesi türleri ve sözlüklerde yer alan anlam sayıları tek bir tablo altında birleştirilmiştir. Son olarak her iki sözlükte bulunan sözcüklerden ortak anlama sahip olan yedi yüz doksan sekiz (798) sözcük, Tarama Sözlüğü’ndeki tanımları ile esere aktarılmıştır.
İki sözlük arasındaki söz varlıklarında ortaya çıkan anlam değişmeleri sınıflandırılmasının amaçlandığı bu çalışma ile sözcüklerde ne gibi anlamsal farklılıklar oluşabileceği görülmüştür. İki yüz yirmi eserin taranarak ortaya konduğu Tarama Sözlüğü ve Türk dilinin en önemli sözlüklerinden olan Kamûs-ı Türkî arasındaki ortak söz varlıklarının ve anlam değişmelerinin aktarıldığı bu kitabın, Türk diline ait anlam örgüsüne bakış açısı vermesi açısından yapılmış ve yapılacak olan tüm çalışmalara bir nebze de olsa katkı sunabilmesi dileğiyle…
Bu çalışmada emeği bulunan, bilgi, birikim ve deneyimlerini benden hiçbir zaman esirgemeyen Saygıdeğer Hocam Prof. Dr. Sadettin ÖZÇELİK’e teşekkürü bir borç bilirim. Bununla beraber akademik hayatımın her anında yanımda olan eşim Neval ÖZKAN ve kızımız Özgü ÖZKAN’a; her zaman desteğini hissettiğim Prof. Dr. Vesile ALKAN’a ve yayın sürecindeki yardımlarıyla Eğiten Yayın Grubu Genel Yayın Koordinatörü Özgür DOĞAN’a da sonsuz teşekkürler…